مفهوم آزادی بیان پیش از عصر روشنگری

از اختراع ماشین چاپ تا تولید و انتشار نخستین روزنامه‌ها

درست است که آزادی بیان را رسماً مفهومی از عصر روشنگری می‌دانند که پس از انقلاب‌های فرانسه و آمریکا مدون شد، اما سرآغاز و منشأ آن را می‌توان در نظریات متفکران خاص پیش از دورۀ روشنگری دنبال کرد؛ همچنین در دوره‌ای تاریخی که تغییرات سیاسی خاص و بستر فناوریِ نوآورانه مسیر روشنگری را هموار کردند. در اروپا ظهور ماشین‌چاپ‌های یوهانس گوتنبرگ در سال ۱۴۵۰ امکان انتشار انبوه متون را فراهم کرد و درنتیجه ابزاری مؤثر برای اشاعه و گسترش اندیشه متولد شد. دسترسی به اطلاعات و تفکرات سابقاً در دست کسانی بود که متون نوشته‌شده را رونویسی و تکثیر می‌کردند. البته اروپا نه منطقه‌ای تکین بود که توانسته بود به خلق فناوری چاپ نائل شود و نه اولین جامعه‌ای بود که توانست متون نوشته‌شده را روی کاغذ چاپ کند ــ در چین و ژاپن، از قرن هشتم، از هنر کنده‌کاری روی چوب و تکنیک چاپ دستی (زیلوگرافی) استفاده می‌شد، کره‌ای‌ها نوعی سیستم حروف‌چینی داشتند که بسیار شبیه به سیستم گوتنبرگ بود و از قرن چهاردهم رواج داشت، و پکن نیز نشریه‌ای داشت با عنوان «جینگ بائو» که شبیه به روزنامه بود و در دهه‌ ۱۸۰۰ روزانه منتشر میشد. آنچه اروپا را از سایر نقاط جهان متمایز کرد نه اختراع ماشین چاپ که توسعۀ سریع پدیدۀ چاپ و نشر بود. از سال ۱۴۶۶ چاپخانه‌های زیادی در شهرهای مختلف آلمان و بعدها در پاریس و ونیز به شکلی برق‌آسا و در مدت زمانی کوتاه ایجاد شدند و گسترش یافتند. در سال ۱۵۰۰ قارۀ اروپا ۲۵۰ ماشین چاپ داشت و به تیراژ وسیعی از متون چاپ رسیده بود.